okLrq esa esu Mksj dk egRo
iqoZ
iq 1 & nq%[k gkfu vkSj vfXu lacf/k nq?kZVukA
iq 2 & dU;kvkS dh o`f)] vuko’;d [kpZsA
iq 3 & /ku izkfIr ] lQyrkA
iq 4 & ljdkjh dkeks ls ykHkA
iq 5 & /ku ykHk ] vR;kf/kd xqLlkA
iq 6 & vlR; Hkk”k.k dh vf/kdrkA
iq 7 & dqzjrk ] viq=rkA
iq 8 & pksjh ] uqd’kku rFkk nq/kZVukA
nf{k.k
n 1 & iq= dh deh ] iq= ds fodkl ij cqjk vljA
n 2 & ca/ku dh izkfIr ] tksc djus okyks ds fy, ykHk drkZA
n 3 & fuprk ] Hk; dh izkfIrA
n 4 & ?ku dh izkfIr ] QsDV~h;ks ds fy, le`f}A
n 5 & dtZ dkjdA
n 6 & nfjnzrk ] d`r/urkA
n 7 & fucZyrk ] fu”QyrkA
n 8 & /ku laca/kks dh gkfuA
ifPpe
i 1 & iq= ] vk;q vkSj /ku dh gkfuA
i 2 & L=h nq%[k ] ‘k=qo`f} vkSj /ku dh gkfuA
Ik 3 & fodkl ] yf{e izkfIr vkSj laiurkA
Ik 4 & iq= ] /ku ykHk ] larq”Vrk ] [kq’kgkyhA
Ik 5 & egRodka{kh gksukA
Ik 6 & Hk; ] nqHkkZX; vkSj ekufld ?kqVuA
Ik 7 & eknd nzO;ks dk lsou ] nq%[k ] /ku dk uk’kA
Ik 8 & vius Qk;ns dk fopkjA
mÙkj
m 1 & ‘k=q o`f} ] ca/ku vkSj fu/kZurkA
m 2 & cqjh utj ls gesa’kk gkfuA
m 3 & iq= ykHk ] vR;kf/kd /ku izkfIrA
m 4 & iq’rSuh lairh izkIr ] /ku izkfIrA
m 5 & ?kfeZdrkA
m 6 & fofp= LoHkko ds dkj.k nqjhA
m 7 & dU;kvks dk ikfjokfjd ijaijkvksa ds foifjr tkukA
m 8 & cpr esa o`f} ] nSfo d`ikls vkxs c<us dk ykHkA
Ekdku ds eq[; }kj dk fuekZ.k lnSo okLrq ds vuqlkj crk, x, 'kqHk inksa esa gh djuk 'kqHk gksrk gSA eq[; }kj dks LFkkfir djrs le; bl ckr dk /;ku j[ksa fd og dHkh Hkh Hkw[k.M ds c<+s gq, vFkok dVs gq, Hkkx esa uk gksA vkolh; vFkok O;kolkf;d fdlh Hkh Ekdku ds e/; esa eq[; }kj ugha cukuk pkfg,A bl izdkj ds }kj dh LFkkiuk /kkfeZd LFkyksa ds fy, gh vuqdwy gksrk gSA Ekdku ds e/; esa eq[; }kj cukus ls ifjokj dk uk'k gks tkrk gSA eq[; }kj dk fuekZ.k bl izdkj djokuk pkfg, fd og lnSo Ekdku ds Hkhrj dh vksj gh [kqys ,oa eq[; }kj Ekdku eas cus vU; }kjksa dh rqyuk esa vf/kd lqUnj] HkO; o cM+k gksuk pkfg,A lkFk gh eq[; }kj esa ngyht vo'; c ukuk pkfg,A eq[; }kj LFkkfir djrs le; ;g /;ku nsuk pkfg, fd Ekdku ds iwoZ o if'pe rFkk mRrj o nf{k.k nksuksa fn'kk esa }kj vkeus&lkeus ugha gksuk pkfg,A Ekdku ds eq[; }kj dks dHkh Hkh lM+d] xyh vFkok fdlh Hkh izdkj ds os/k ds Bhd lkeus LFkkfir ugha djuk pkfg,A os/k ls gVkdj eq[; }kj dh LFkkiuk djuk gh 'kqHk jgsxkA
okLrq'kkL= ds vuqlkj }kj dh yEckbZ o pkSM+kbZ dk loZekU; o mRre vuqikr 1%2 dk ekuk tkrk gSA vko';drkuqlkj c<+k;k tk ldrk gS ijUrq ;g 1%3 ls vf/kd ugha gksuk pkfg,A O;kolkf;d LFkyksa ds fy, vFkkZr nqdku o dk;kZy; vkfn ds fy, ;g vuqikr ekU; ugha gSA
vkoklh; Ekdkuksa esa }kj dh la[;k le gksuh pkfg, tSls 2] 4] 6 o 8A ijUrq ;g la[;k 'kwU; esa ugha gksuh pkfg, tSls 10] 20] 30 vkfnA eq[; }kj dh LFkkiuk lnSo okLrq ds vuqlkj 'kqHk eqgqrZ esa gh djuk pkfg,A eq[; }kj ;fn ydM+h dk cukuk gks rks lnSo ,slh ydM+h dk iz;ksx djuk pkfg, fd mlds njokts dHkh Hkh ckn esa tkdj fldqM+us vFkok >qdus uk ik,aA ;fn u, Ekdku dk fuekZ.k gks jgk gks rks mlesa fdlh izdkj ds iqjkus njokts dk iz;ksx ugha djuk pkfg,A eq[; }kj dh ns[kHkky] jax&jksxu vkfn le;≤ ij djrs jguk pkfg, ,oa bldh ltkoV dk /;ku j[kuk pkfg,A
bl ckr dk lnSo /;ku j[ksa fd Ekdku dk dksbZ Hkh njoktk [kqyrs vFkok can gksrs le; fdlh izdkj dh /ofu uk mRiUu djsA blds fy, buds dCtksa esa rsy vkfn yxkrs jguk pkfg,A njoktksa }kjk /ofu mRiUu djuk v'kqHk ekuk tkrk gSA Ekdku ds eq[; }kj dks lnSo lkQ] lqUnj o lqlfTtr j[kuk pkfg,A bl ij vkse~] LokfLrd fpUg~] dqynsork dk fp=] xt y{eh dk fp=] rksj.k vkfn cukuk pkfg,A eq[; }kj dHkh Hkh fdlh izdkj ls eqM+k gqvk] >qdk gqvk vFkok VwVk gqvk gksus ij Ekdku dh v'kqHkrk esa o`f) gksrh gSA Ekdku ds fiNys }kj dk fuekZ.k ?kj esa cus vU; }kjksa dh rqyuk esa NksVk j[kuk pkfg,A
;fn Ekdku dk eq[; }kj iwoZ fn'kk dh vksj fLFkr gks rks okLrq'kkL= esa bls lokZf/kd 'kqHk Qynk;d ekuk x;k gSA blhfy, bls 'kqHkrk dh n`f"V ls izFke LFkku izkIr gSA iwoZ dh vksj eq[; }kj okys vkokl esa lHkh izdkj ds lq[k o le`f) vkrh gS ,oa ,sls vkokl esa lnSo vPN vknfe;ksa dk vkuk&tkuk yxk jgrk gSA
okLrq'kkL= ds vuqlkj if'pe dh vksj eq[; }kj dk gksuk Hkh 'kqHk Qynk;d gksrk gSA 'kqHkrk dh n`f"V ls if'peh eq[; }kj dks iwohZ eq[; }kj ds ckn nwljk LFkku izkIr gSA if'pe fn'kk dk dkjd 'kfu gS ,oa 'kfu e'khuksa o yksgs vkfn ls lacaf/kr dk;ksaZ dk dkjd Hkh gSA blfy, if'pe dh vksj eq[; }kj okyk Ekdku bathfu;j] gkFkksa ls dkjhfxjh djus okys vFkok e'khuksa ls lacaf/kr dk;Z djus okyksa ds fy, vf/kd 'kqHk ifj.kke nsus okyk lkfcr gksrk gSA
;fn Ekdku dk eq[; }kj mRrj fn'kk dh vksj gks rks okLrq'kkL= esa bls Hkh 'kqHk ekuk tkrk gSA mRrjkfHkeq[k }kj dk laca/k O;fDr dh mnkjrk o ijksidkfjrk ls gksrk gSA mRrj dh vksj njokts okys Ekdku esa jgus okys yksxksa ds }kjk fd, x, /kkfeZd dk;Z] iwtk&ikB] yEch ;k=k vFkok fdlh izdkj ds 'kqHk dk;Z buds fy, vf/kd 'kqHk Qynk;d gksrs gSaA ,slk Ekdku vk/;kfRed mUufr ds fy, Hkh vuqdwy gksrk gSA
nf{k.k fn'kk dh vksj Ekdku dk eq[; }kj gksuk 'kqHk ugha ekuk tkrk gSA nf{k.k dh vksj eq[; }kj okys Ekdku esa jgus okys yksxksa dks vFkok Ekdku Lokeh dks cdjh dk nku vFkok cq/k dh oLrqvksa dk nku tSls ewax dh nky vkfn dk nku djrs jguk pkfg,A ,slk djus ls Ekdku esa gksus okyh chekjh] vuko';d fookn ;k fookniw.kZ ifjfLFkfr;ksa ls gksus okys e`R;q rqY; d"Vks vkfn ls lqj{kk gksrh gSA ,slk ekuk tkrk gS fd nf{k.kh }kj viuh v'kqHkrk dk lEiw.kZ izHkko rc nsrk gS tc ml vkokl esa dksbZ jkgq vkB okyk cPpk tUe ysrk gSA
